Yazı İçeriği
DOPİNG NEDİR?
Doping, sportif performansı artırmak amacıyla yasaklanmış ve vücuda yabancı maddelerin kullanılması ya da herhangi bir maddenin anormal miktarlarda tüketilmesi veya vücuda normal dışı yollardan alınması olarak tanımlanmaktadır.Dopingin ilk resmi tanımı 1963 yılında yapılmıştır. Buna göre doping; sporcu ya da oyuncuların yarışma sırasında veya oyuna hazırlanırken spor ahlâkına yakışmayacak şekilde performanslarını yapay olarak artıracak ve sporcunun fiziksel ve psikolojik sağlığına zarar verecek madde veya başka olası yöntemleri kullanmasıdır.
DOPİNG VE HUKUKİ SONUÇLARI
İlk doping izlerine M.Ö.3.yüzyılda yapılan olimpiyat oyunlarında rastlanmaktadır. Bu dönemde sporcuların hızlı koşabilmek için mantar yedikleri bilinmektedir.Romalılar döneminde savaş araba yarışlarında atların daha hızlı koşabilmeleri için atlara su ve bal karışımı hydromel adı verilen bir sıvı içirilirdi. Tarihi kayıtlarda Güney Amerika yerlilerinin koka filizlerini çiğnedikleri görülmektedir.Modern çağdaki ilk dopinglere 19. yüzyılda yüzücü ve bisikletçilerde rastlanmaktadır. Modern olimpiyat oyunlarının başlamasıyla beraber sporcular arasında madde kullanımı hızla yaygınlaşmış ve günümüze kadar olimpiyat oyunlarında çok sayıda bu zararlı madde tespit edilmiştir. WADA Anti-Doping Kodu ise 1. maddesinde dopingi, 2.1 ve 2.8 arasındaki maddelerde sayılan ihlaller olarak tanımlamaktadır. Bunlar;-Yasaklı maddelerin veya metabolitlerinin veya belirtilerinin sporcunun numunesinde var olması,-Yasaklı bir maddenin veya metodun sporcu tarafından kullanılması veya kullanılmaya teşebbüs edilmesi,-Geçerli anti-doping kurallarında belirtilen yetkiye göre bildirim yapıldıktan sonra, haklı nedenler sunmadan numune alma işleminin reddedilmesi veya yaptırılmaması veya kaçınılması,-Sporcunun yarışma dışı test için hazır olmasına ilişkin uygulamadaki gerekliliklerin ihlali,-Doping kontrolünün herhangi bir kısmını bozmaya teşebbüs edilmesi veya bozulması,-Yasaklı madde ve metotların bulundurulması,-Herhangi bir yasaklı maddenin veya metodun ticaretini yapmak veya ticaretini yapmaya teşebbüs,-Anti-doping kural ihlalini veya ihlal girişimini içeren diğer suç ortaklığı unsurunun örtbas edilmesi, kışkırtılması, yardımcı olunması, teşvik dilmesi veya desteklenmesi.Dopingin varlığı için performansın gerçekten artmış olup olmadığı ya da sporcunun maddeyi kasten alıp almadığı önem taşımamaktadır.2004 yılında yürürlüğe giren WADA Kuralları, dopingi, “sporcunun sağlığı açısından potansiyel olarak zarar verici ve/veya performansı artırıcı etkisi bulunan yardımcı araçların (madde veya metod) kullanılması” olarak tanımlamaktadır. Bu tanım açısından doping için belirleyici ölçütler,-performans artırıcı olması,-sağlığa zarar verici olması,-buna yol açan madde ya da metotların gizlenmesi olarak ifade edilebilir.DOPİNG TÜRLERİ IOC (Uluslararası Olimpiyat Komitesi) tarafından bildirilen yasaklı maddeler 5 ana grup altında toplanmaktadır:1-Uyarıcılar (Amfetamin, efedrin v.b.)2-Narkotik Analjezikler (Morfin v.b.)3-Anabolik Ajanlar (Testosteron v.b.)4-Diüretikler (Furosemid v.b)5-Peptid hormonlar ve benzerleri (Eritropoietin, büyüme hormonü, v.b.) IOC tarafından bildirilen yasaklı yöntemler 2 ana grup altında toplanır:1- Kan dopingi 2- İdrarın farmakolojik, kimyasal ve fiziksel olarak işlem görmesi. Doping prepatları, insan bedeninde yarattığı kimyasal etkiler nedeniyle sağlık açısından ciddi sorunlara yol açan organik ve inorganik maddeler içermektedir. Dopingli maddelerin vücuda alınmasında, yutma, burundan çekme, cilde sürme veya enjeksiyon yöntemleri kullanılmaktadır. Karşılaşmadan hemen önce ya da karşılaşma sırasında alınan maddeler : Bunlar, kısa süre içerisinde performansı artırıcı etki yaratan maddelerdir. Buraya stimülanslar, narkotikler, diuretika gibi maddeler girmektedir. Bunlardan bazıları yalnızca belirli kişilerde ve belirli branşlarda etki göstermektedir. Uzun süreli etki gösteren maddeler : Bunlar, belirli hormonlar ve özellikle de anbolikadır. EPO kısaltmasıyla anılan erythropoietin de uzun süreli etki göstermektedir. Doping Metotları : Kök hücre nakli, kemik iliği nakli, kökeni ne olursa olsun alyuvardan oluşan ürünlerin kan dolaşım sistemine verilmesi, oksijen transferi ve oksijen miktarını yapay olarak artırma, fiziksel ya da kimyasal araçlarla kanın her türlü damar içi manipülasyonu bunlar arasında sayılabilir. IOC tarafından bildirilen ve sporcular tarafından kullanımı kısıtlı olan maddeler 5 ana grup altında toplanır:1- Alkol 2- Marihuana 3- Lokal anestezikler 4- Kortikosteroidler 5- Beta-blokörler
DÜNYADAKİ DURUM
Olimpiyat oyunlarında ilk resmi doping maddesi aranması 1968 Meksiko oyunları ile sporcuların idrar numunelerinde başlatılmıştır. Bu analizleri ve pozitif çıkan sporcuları verilecek cezaları yasallaştırmak amacıyla 1985 yılında dünya ülkeleri UNESCO Genel Kurulunda bir araya gelmiş ve Dopingle mücadele konusunu Unesco Uluslararası Konvansiyonu’nda karara bağlamışlardır. Alınan kararlar önce ülke hükümetleri parlamentolarında kabul edilmiş daha sonra ortak metin halinde deklare edilmiştir. Unesco Uluslararası Konvansiyonu’nda alınan kararlar arasında yer alan ve mücadelede yapılacak faaliyetleri koordine etmek ve doping kontrol laboratuarlarını akredite laboratuarlar halinde aktive etmek için Dünya Antidoping Ajansı (WADA) adıyla 1999 yılında Lozan’da bir merkez kurulmuştur. Dünya Anti Doping Ajansı (WADA) sportif amaçlı yarışılan tüm branşlarda sporcular için dopingle mücadelede uygulanacak kural ve yönetmelikleri 2003 yılında Unesco Genel Kurulunda oybirliği ile kabul edilen yetkiyle Dünya Anti-Doping Kodu adı altında toplamıştır.Kod, ilk defa, dünyada sporcular için dopingle mücadeleyi düzenleyen kuralların ve yönetmeliklerin tüm ülkelerde aynen uygulanmasını sağlamıştır. Sporcularda doping analizlerinin valide edilmiş kabul edilen yöntemler ile nasıl yapılması gerektiği ve sonuçların nasıl değerlendirilmesi gerektiği de kurallara bağlanmış ve bu amaçla tüm dünya ülkelerinin sonuçlarını kabul ettiği sayılı akredite analiz laboratuarları kurulmuştur.
ÜLKEMİZDEKİ DURUM
Ülkemizde de bu amaçla Türkiye Doping Kontrol Merkezi 1989 yılında Gençlik ve Spor Bakanlığı Spor Genel Müdürlüğü ile Hacettepe Üniversitesi arasında imzalanan protokol ile kurulmuştur. 2010 yılına kadar H.Ü. Türkiye Doping Kontrol Merkezi sporculara, antrenör ile yöneticilere eğitim, sporculardan numune toplama ve analiz işlemlerinin tamamını yürütmüştür. 2003 yılında UKAS akreditasyonunu alan ve 2007 Yılında WADA tarafından akredite olan Türkiye Doping Kontrol Merkezinde sorun yaşanması üzerine finansal işlemlerde kolaylık sağlaması amacıyla Dopingle Mücadele Vakfı kurulmuştur. 2010 yılında sistemin istenildiği gibi çalışmamasına bağlı olarak aksaklıklarla karşılaşılmış ve bunun sonucu hatalı bir sonuç verme ve bunun devamında hatalı sonucu savunmak gibi analitik ve idari hatalarla WADA akreditasyonunu kaybetmiştir. Üniversitenin ve Spor Genel Müdürlüğünün katkılarıyla Türkiye Doping Kontrol Merkezi altyapısını 2013 yılında yeniden gözden geçirmiş, eksikliklerini tamamlayarak 2015 yılında önce TURKAK ISO 17025 sertifikasını almış daha sonra WADA tarafından tekrar akredite edilmiştir.Türkiye Doping Kontrol Merkezi isebu tarihten itibaren dopingle mücadelede sadece sporcuların idrar ve kan örneklerinde akredite yöntemlerle analizlerini ve Ar-Ge çalışmalarını yürütmeye başlamıştır.Faaliyetini sürdüren Dopingle Mücadele Vakfı da Dopingle Mücadele Komisyonu kurulduktan sonra işlevini kaybetmiş ve merkeze finansal bir destek sağlayamadığı için 2013 yılında kapatılmasına karar verilmiştir.
TEDAVİ AMAÇLI KULLANIM AYRICALIĞI (TAKA)
Diğer herkes gibi sporcular da, bazen belirli ilaçları kullanmalarını gerektiren tedavi amaçlı durumlarla karşı karşıya kalabilirler. Sizi tedavi etmesi için almanız gereken maddeler Yasaklılar Listesi’nde yer alıyor olabilir. Bununla birlikte, önceden, uluslararası federasyonunuza ya da dopingle mücadele kuruluşuna “Tedavi Amaçlı Kullanım Ayrıcalığı” (TAKA) (Therapeutic Use Exemption – TUE) için başvurur ve TAKA alırsanız, gerekli olan ilacı kullanmanıza izin verilebilir. Madde numunenizde bulunursa, TAKA dikkate alınacaktır ve tedavi amaçlı gerekçe onaylanırsa, yaptırımlardan sizi koruyacaktır. TAKA için başvuru yöntemi 4 adımlı bir süreçtir: 1. Uluslararası düzeydeki sporcular kendi uluslararası federasyonlarıyla, diğer sporcular dopingle mücadele kuruluşu ile temas kurmalı ve TAKA başvuru formunu istemelidir.2. Hekiminizden bu formu doldurmasını isteyin.3. Formu, TAKA komisyonunun yer aldığı uluslararası federasyona ya da dopingle mücadele kuruluşuna gönderin.4. Bu süreci en kısa sürede, ancak bir spor organizasyonuna katılmadan 21 gün önce tamamlayın.
YARGILAMADA USUL
Dopingle mücadele komisyonu,bir dopingle mücadele kuralının ihlal edildiğini ispatlamakla yükümlüdür.Eğer doping numunelerinin değerlendirilmesinin sonucu , pozitif bulgulara ulaşılmışsa sorgulama yetkisi sporcunun bağlı bulunduğu fedarasyonun disiplin/ceza kuruluna verilir.Sporcunun bağlı bulunduğu disiplin ceza /kurulu sporcunun mağdur olmaması için yargılamayı hızlı bir şekilde tamamlamalıdır.Fedarasyonun disiplin/ceza kurulu :-Tebligat tarihinden itibaren 14 gün içinde soruşturmayı başlatmalı-Tebligat tarihinden başlamak üzere 20 gün içinde yazılı bir karara varmalı-Bu yazılı kararın tebliği tarihinden itibaren 10 gün içinde kararın gerekçeli açıklamasını yazılı olarak sunmalıdır .İlgili fedarasyonun disiplin kurulunun kararları bağlayıcıdır; doping testleri sonçlarında adli bir hata olmadığı müddetçe Tahkim Kurulu ve Uluslararası Spor Tahkim Mahkemesi dışında ilgili fedarasyonun kararlarını hiçbir mahkeme iptal edemez,değiştiremez.
Cezalar/YaptırımlarDerecelerin iptali: Öncelikle eğer pozitif numune bir müsabaka ve/veya turnuvada alınmışsa sporcunun o müsabaka veya turnuvada elde ettiği bireysel bütün dereceler, madalyalar vs. anında siliniyor.Bu duruma bir istisna var: sporcunun doping kuralı ihlalinde hatası veya ihmali olmamışsa ve turnuvanın diğer müsabakalarındaki performansı kural ihlalinden etkilenmiyorsa, diğer müsabakalarda elde ettiği dereceler iptal edilmiyor.
Hak mahrumiyeti: Şu andaki yasal düzenlemede sporcunun yasaklı madde ve/veya yöntem kullanması ve/veya bulundurması ve/veya kullanmaya teşebbüs etmesi ilk defa gerçekleşiyorsa hak mahrumiyeti, yani her türlü yarıştan vs. men, 2 yıldır.Keza örnek vermeyi reddetmenin, vermemenin, doping kontrolünde hile yapmanın da cezası 2 yıl.Yasaklı madde ticaretinin cezası 4 yıl ile ömür boyu arasında değişiyor. Eğer “sporcu destek personeli” reşit olmayan sporcuya yasaklı madde kullandırırsa doğrudan ömür boyu hak mahrumiyeti cezası var.Sporcunun nerede olduğunu bildirmemesi durumunda hak mahrumiyeti cezası ihlalin ağırlığına göre 1-2 yıl arasında değişiyor. Eğer bu bildirmeme/teste katılmama ardarda 3 defa olursa ceza doğrudan 2 yıl oluyor.Öte yandan cezayı hafifleştirici durumlar da var: sporcu “tanımlanmış maddenin” kendi vücuduna nasıl girdiğini açıklarsa, maddenin performans arttırma amacı taşımadığını kanıtlarsa ceza uyarı cezası ile 2 yıl arasında değişebiliyor. Not düşelim, tanımlanmış madde ile yasak madde aynı şey değil. Tanımlanmış madde doping olmak zorunda da değil. Örneğin kahvedeki kafein tanımlanmış madde ama yasak madde değil (en azından belirli bir seviyeye kadar).Keza sporcunun vakada kusur veya ihmalinin olmadığını kanıtlaması halinde hak mahrumiyeti cezası uygulanmaz ve/veya indirime gidilebilir, ama sporcunun bilhassa yasaklı madde tespitinde maddenin onun vücuduna nasıl girdiğini kanıtlaması zorunlu.Bir diğer hafifletici durumda sporcunun dopingi kendisinden örnek alınmadan itiraf etmesi ve bu itirafın tek kanıt olması durumunda hak mahrumiyeti cezasının en fazla yarısı indirilebilir (örneğin 2 yıldan 1 yıla). Haliyle sporcunun itirafı kendiliğinden yapması gerek, yakalanacağını anlayınca değil.Yukarıdaki gerekçelerin kombinasyonu da hak mahrumiyetinde indirim sağlıyor. Fakat birden fazla gerekçenin geçerli olduğu durumda dahi hak mahrumiyeti “asıl cezanın” dörtte birinden az olamıyor (örneğin 2 yıllık ceza en iyi ihtimalle 6 aya indiriliyor).Diğer yandan cezayı ağırlaştırıcı durumlar da var. Her şeyden önce sporcunun doping kuralı ihlalini bilerek işlemediği konusunda sorgulama makamını ikna edememesi durumunda ceza 4 yıla kadar çıkarılabiliyor. Keza organize bir suç grubu şeklinde doping yapmak, birden fazla yasaklı madde kullanmak, sorgulama da aldatıcı vs. açıklamalarda bulunmak gibi nedenler cezayı arttıran unsurlardır. Önemli bir nokta birden fazla doping ihlali durumu, yani sporcu doping yapmış, yakalanmış ve yine yakalanıyor. Aşağıdaki tablo birinci ve ikinci kural ihlalleri durumda uygulanacak olan ceza aralıklarını gösteriyor. Sporcunun birinci kural ihlalinin mahiyetine göre ikinci kural ihlalinde verilecek ceza da değişiyor. Önemli olan düzeyde birinci ve ikinci ihlallerin mahiyetinin kesiştiği kutuyu bulmak.Bunun daha da kötü hali 3. kez gerçekleşen kural ihlalidir. Bu durumda yukarıdaki hafifletici sebeplerden biri söz konusu değilse ceza daima ömür boyu hak mahrumiyeti. Eğer hafifletici bir neden bulunursa en iyi ihtimalle 8 yıla inebiliyor.Peki ceza ne zamandan itibaren başlıyor? Öncelikle sporcunun numunesinin pozitif çıktığı veya diğer bir dopingle mücadele kuralı ihlalinin gerçekleştiği tarihten itibaren geçici hak mahrumiyeti başlatılır ve o tarihten itibaren elde edilen bütün müsabaka sonuçları iptal edilir, ödüller, madalyalar geri verilir.Asıl hak mahrumiyeti cezası ise yukarıda da belirttiğimiz üzere sorgulama kararının verildiği tarihten (veya sporcunun sorgulamadan feragat ettiği tarihten) itibaren başlıyor. Bu durumda kural ihlalinden soruşturma kararına kadar sürede geçerli olan geçici hak mahrumiyeti toplam hak mahrumiyetinden düşülebiliyor. Keza soruşturma sırasında sporcudan kaynaklanmayan gecikmeler de hak mahrumiyeti süresinden düşülebilir.Hak mahrumiyeti ne demek? Hak mahrumiyeti alan sporcunun hiçbir müsabakaya veya faaliyete, herhangi bir profesyonel lig veya turnuvaya hiçbir sıfatla katılamaması anlamına gelmektedir.Hak mahrumiyeti süresince yarışırsa katıldığı müsabakada elde ettiği dereceler iptal edilip hak mahrumiyeti o tarihten itibaren sıfırdan başlatılmaktadır.Hak mahrumiyetine ek olarak sporcu kulübünden, federasyondan, hükümetten aldığı her türlü maddi yardımı kaybediyor.Sporcu hak mahrumiyeti sonrasında tekrar spora dönmek isterse doping kontrolü, yer bildirme, havuza dahil olma vb. prosedürler başlatılıyor.Takım sporlarında durum ne? Bir turnuvada takımın birden fazla oyuncusunda doping çıkarsa takıma hedefe yönelik doping kontrolü uygulanmaya başlanır, takım ceza alabilir (puan silinmesi, turnuvadan ihraç vs.).
